26 February 2011

Ezekuta no Aloka Orsamentu Estado TL nian

Versaun naruk liu artigu ida ne'e iha website La'o Hamutuk nian (also English) no mos iha Tempo Semanal.

Orsamentu Estadu 2011 nian, fo autorization ba Governu atu gasta osan ho total biliaun $1.3 iha tinan ida ne'e. Ne'ebe boot liu dala rua kompara ho orsamentu original iha 2010. Fasil atu hamosu konfuzu ho numeru boot no politika partidaria, nune'e duni grafiku rua atu ajuda le'e nain sira hodi komprende saida mak orsamentu ne'e rasik hateten.

Grafiku sira ne'e, inklui informasaun kona-ba ezekusaun orsamental husi kada Ministeriu, durante 2010, maske ami hanoin katak funsaun prinsipal Governu nian laos atu gasta osan deit. Ministru ida bele atinzi ezekusaun 100% se nia nauk ka fakar hotu nia dotasaun. Maibe povo ne'ebe ne'e presiza rezultadu husi Ministeriu sira nia servisu sei nafatin labele hetan sira nia benefisiu. Maibe, numeru sira iha orsamentu la fo informasaun klaru kona-ba servisu lolos ne'ebe halo tiha ona husi orgaun estadu nian no oinsa orgaun nia servisu ne'e bele hataan ba povo nia nesesidade no nia hakarak. Povo bele hare ida ne'e ho sira nia matan rasik.

Notas (Hili grafiku atu hare'e boot liu)
1. "Governu tomak" inklui kombustivel ba EDTL no "fundu kontijensi" iha Primeiru Ministru.
2. "Seluk" inklui orgaun tomak no Ministeriu sira ne'ebe aloka osan menus tokon $5 iha 2010.


Grafika hatudu sai, montante osan ne'ebe aloka ba funsionamentu iha kada Ministeriu iha orsamentu rektifikativu 2010. Kategoria iha parte liman karuk ne'e mak refere kada orgaun. Iha parte liman los hatudu lala'ok atividade ne'ebe boot, inklui transferensia publiku husi Ministeriu Solidaridade Sosial (MSS), komponente boot husi orsamentu Defeza no Seguransa no orsamentu Infraestrutura, seguransa aihan (importasaun fos), PDD, no projeitu eletrisidade oleo pezadu. Barra husi projeitu oleo pezadu no Infraestrutura nian boot teb-tebes kompara ho kategoria sira seluk ne'ebe hare ba kiik, maibe kada kategoria ne'e gasta liu tokon $5.

Kada kategoria, iha barra rua: barra iha liman karuk mak 2010 no barra iha liman los mak 2011. Kor sira iha barra liman karuk nian hatudu ezekusaun orsamentu 2010. Parte ida ho kor mean ne'e hatudu osan hira mak lolos gasta ona, kor matak ne'e indika obrigasaun (servisu ne'ebe seidauk halao ka seidauk halo pagamentu), no kor mutin ne'e indika osan sira ne'ebe iha ona dotasaun maibe la uza.

Barra iha liman los hatudu orsamentu 2011, no kor sira hatudu osan sira ne'e mai husi parte orsamentu ida ne'e. Parte ho kor azul ho linha vertikal ne'e mak Fundu Konsolidadu ho montante tokon $682, . No parte rua seluk mak Fundu Espesial foun. Kor coklat ho linha diagonal reprezenta Fundu Infraestrutura ho montante tokon $599 no kor kinur indika Fundu Dezenvolvimentu Kapital Humanu. Maske Ministeriu sira la kontrola Fundu Espesial (maibe Ministru/a Finansa bele muda alokasaun sira ne'e husi tinan ida ba tinan seluk ka husi projeitu ida ba projeitu seluk), dadauk ne'e sira aloka osan ba seitor balun ministeriu ruma nian. Ami tau gastu husi Fundu Espesial hamutuk ho ministeriu relevante, atu hatudu alokasaun ba funsaun. Alokasaun boot husi Fundu Infraestrutura nian maka tokon $477 ba projeitu eletrifikasaun nasional (hatudu ho Ministeriu Infraestrutura), tokon $45 ba programa "MDG-Suco" (Objetivu Dezenvolvimentu Milenium nian ba Suco) atu harii uma ba komunidade lokal (hatudu ho MSS), tokon $19 ba halo estudu kona-ba projeitu Tasi-Mane (hatudu ho SERN), no tokon $8 ba programa komputador FreeBalance (hatudu ho Ministeriu Finansa).

Grafika ida ne'e hatudu oinsa povu nia osan ne'e gasta iha tinan kotuk no oinsa atu gasta iha tinan ida ne'e. Ida ne'e klaru katak investimentu iha kapital humanu no kapital produtivu lokal nian, hanesan edukasaun, saude no agrikultura, hetan osan menus duke infraestrutura fiziku no subsidiu sira.

Notas
1. Ami laiha dadus ba ezekusaun orsamental ba funsaun sira too 12 Novembru ne'ebe hatudu iha liman los, tamba ne'e ami estimatiza katak rasio entre parte primeiru no segundu husi trimetre ikus nian hanesan iha ministeriu ne'ebe relevante.
2. Barra hirak ne’ebe besik liu ba sorin karuk ne’e hatudu valor konstanta husi gastu ninian. Sa ida maka sei mosu wainhira orgaun do Estadu ida ezekuta tomak ninia orsamentu, no gasta nominal osan hanesan iha kada semana, durante tinan ida nia laran.


Grafika hatudu wainhira kada orgaun gasta nia osan durante 2010, nudar persentajen ida husi sira nia total dotasaun orsamental. Kada barra reprezenta total montante ne'ebe gasta durante tinan ida; karik sira gasta ona alokasaun tomak, hatudu iha grafiku ne'e bele to 100%. Barra mutin iha okos liu hatudu gastus durante trimestre primeiru (Janeiru too Marsu), barra ho kor kinur ne'e indika gastus durante fulan tolu oin mai, no kor laranja salpikadu (titik-titik) indika gastus durante trimestre terseiru. Tamba osan barak mak gasta iha fin do ano, ami fahe trimestre ikus nian ba metade: parte ho linhas diagonal ne'e indika gastus ne'ebe hahu husi 1 Outubru to 12 Novembru, no ho kor mean los ne'e indika gastus hahu 13 Novembru to fin do ano 2010. Linha matak iha barra liman los hatudu (skala liman los nian husi 1-12 hatudu gasta lalais husi orgaun depois 12 Novembru to fin do ano kompara ho gastus iha ne'ebe sira halo iha 2010 molok 12 Novembru.

Grafika ida ne'e bazeia ba dadus husi Ministeriu Finansa. Ami iha duvida katak ministeriu balun bele gasta osan povo nian dala lima lalais liu durante loron Independensia no loron Natal kompara ho gastus ne'ebe sira halo entre Janeiru no Novembru, maibe ami husik ida ne'e ba sira seluk atu deside karik nia rezultadu bele diak, ka numeru sira ne'e mak sala, ka osan ne'e ita fakar deit, ka iha indikasaun korrupsaun.

No comments:

Post a Comment